مدیریت ریسک فرایند اتخاذ و اجرای تصمیمی است که اثرات منفی ریسک را بر روی سازمان، به حداقل برساند. اثر مخرب ریسک می‌تواند عینی یا قابل سنجش مانند حق بیمه و هزینه‌های مطالبات باشد یا ذهنی باشد که کمی‌سازی آن مانند آسیب به شهرت یا کاهش بهره وری، دشوار خواهد بود.
در صنعت ساخت و ساز، مدیریت ریسک یک بخش مهم در مدیریت و برنامه‌ریزی پروژه می‌باشد. انواع مختلف ریسک در پروژه‌های ساختمانی عبارت‌اند از: ریسک‌های مالی، ریسک‌های زیست‌محیطی، ریسک‌های اجتماعی و ریسک‌های مرتبط با عملیات ساخت و ساز.
روند مدیریت ریسک در پروژه‌های ساخت و ساز
مدیریت ریسک انجام اقداماتی است که سبب برطرف کردن یا کاهش اثرات نامطلوب ریسک و از بین بردن مخاطرات یک پروژه در پروژه می گردد. این روند شامل مراحلی است در ادامه به آنها می پردازیم:
در قبل از شروع پروژه، همه ریسک ها کاملا قابل تشخیص نیستند و در طول اجرای پروژه ریسک های بیشتری آشکار می شوند.
گام اول شناخت ریسک
ریسک‌های مالی
تورم، نوسانات قیمت مواد اولیه و موردنیاز، هزینه نیروی انسانی و دستمزد ماشین آلات، تغییرات برنامه ریزی، هزینه قطعات یدکی، عدم برآورد درست در مرحله اولیه کار، مشکلات در دریافت منابع مالی از کارفرما می توانند به‌عنوان ریسک‌های مالی شناخته شوند.
ریسک‌های اجتماعی
تغییرات در قوانین و مقررات دولتی، عدم پرداخت به‌موقع هزینه‌ها توسط دولت، افزایش مالیات، کارفرمایان فاقد تخصص و ضعیف از نظر مالی و مدیریتی، مشکلات بیمه ای ناشی از شرکت های بیمه و تغییر مسئولین از عوامل مهم در این ریسک می‌باشد.
ریسک‌های زیست‌محیطی
تغییرات ناگهانی آب و هوا، ناپایداری آب و هوا و عوامل جوی، بلایای طبیعی، انواع آلودگی‌های زیست محیطی از عوامل تشکیل‌دهنده‌ی این ریسک هستند.
ریسک فرهنگی و اجتماعی
این ریسک نامناسب بودن فرهنگ کاری و فنی عوامل اجرایی و استادکاران، عدم توجه به مسائل فرهنگی و هنجارهای اجتماعی در طراحی ساختمان‌ها، افزایش جمعیت، مهاجرت و ساخت و ساز غیر استاندارد در مناطق حاشیه‌ای و ضعف فرهنگی در استفاده از ساختمان را شامل می‌شود.
ریسک‌های مربوط به عملیات ساخت و ساز
فقدان مهارت کافی کارکنان، کمبود منابع مانند مواد، زمین و کارگر، کمبود نیروی متخصص، عدم توافق کارکنان، تغییر طراحی‌ها، ناکارآمدی کارگران، وقفه‌ی زمانی برای بررسی نقشه‌ها، کیفیت نامرغوب کار به علت محدودیت‌های زمانی، کار در مناطق مرزی، محروم یا جنگی، تغییرات تکنولوژی و غیره، از عوامل مهم در ریسک‌های مربوط به ساخت و ساز هستند.
گام دوم تحلیل و ارزیابی ریسک
بعدازاینکه تمام ریسک‌های محتمل شناسایی شد، ارزیابی و اولویت بندی آنها با در نظر گرفتن میزان احتمال وقوع آنها انجام می‌شود. با استفاده از روش‌های تحلیل و تجزیه ریسک شامل تحلیل خطا، احتمال و اثر- تحلیل علت ریشه ای- سبد ریسک (در یک سبد ریسک، ریسک ها با توجه به میزان خسارت یا ضرر و احتمال وقوع آن ها مرتب می شوند) از اطلاعات موجود برای جلوگیری از وقایع و کاهش سطح عواقب آنها در مدیریت ریسک استفاده می‌شود. ارزیابی ریسک شامل ارزیابی کیفی و کمی ریسک های پروژه از جمله روابط متقابل و اثرات آن ها، می باشد. روش های ارزیابی ریسک و مقایسه ریسک که در صنعت ساختمان نیز مورد استفاده قرار می گیرند به شرح زیر است:
- شاخص های کمی: این روش شامل فهرست کردن و تطبیق دادن مخاطرات و اولویت‌بندی آنها طبق نظر افراد متخصص به صورت کمی و عددی می‌باشد. در این سازمان‌دهی، ریسک‌ها با توجه به نظرات و دیدگاه‌ها و آستانه تحمل ریسک در پروژه، به سه دسته‌ی: سطح پایین، متوسط و بالا تقسیم می‌شوند. همچنین از این روش، زمانی که اطلاعات زیادی موجود نیست یا زمان انجام پروژه محدود است استفاده می‌شود.
- ارزیابی کیفی: در این روش ریسک ها با توجه به احتمال وقوع آن ها و میزان اثر آن ها به صورت مفهومی توصیف می شوند. مهم‌ترین ارزیابی‌های کیفی عبارت‌اند از: تحلیل چارت تصمیم‌گیری، ارزش پول موردنظر، نظر متخصص، تحلیل چارت کاستی‌ها، ماتریس احتمال و تاثیر، منطق تصادفی، توزیع احتمال، آنالیز حساسیت، تخمین مونت کارلو و غیره. تحلیل کیفی به علت نیاز به اطلاعات فراوان برای رسیدن به یک تحلیل دقیق به زمان بیشتری احتیاج دارد.
با استفاده از روش ارزیابی ریسک، اطلاعات موجود برای بسط فراوانی وقوع و سطح پیامدها در مدیریت ریسک مورد استفاده قرار می گیرد. ارزیابی ریسک به فرد این امکان را می دهد تا همه اصلاحات، نقص ها و پیشرفت اقدامات روشن شوند.
گام سوم پاسخ ریسک
پس از شناخت و ارزیابی ریسک‌ها، انتخاب استراتژی مناسب در برابر ریسک برای کاهش و دفع آن مشخص‌شده و در مورد آنها بررسی می‌شود، چراکه ممکن است هر یک از آنها در آینده اتفاق بیفتد. در کنار بررسی عوامل جلوگیری کننده و برطرف کننده ریسک‌های مؤثر بر پروژه، موقعیت‌های مناسب به وجود آمده در زمان وقوع ریسک نیز بررسی می‌شود.
استراتژی هایی که در این مرحله می تواند مورد استفاده قرار گیرد شامل:
- اجتناب از ریسک (مانند مقاوم سازی بخشی از سازه).
- تعدیل ریسک (مانند پرداخت مابه التفاوت قیمت مصالح در نوسانات قیمت).
- انتقال ریسک (مانند استفاده از بیمه).
- پذیرش ریسک (مانند ریسک شرایط جوی نامناسب).
- کاهش ریسک (مانند انجام تست‌های اضافی )
گام چهارم کنترل ریسک
نظارت بر ریسک های شناسایی شده و اطمینان از اجرای مناسب پاسخ ریسک و اثربخشی آن کنترل ریسک می باشد. این اقدام، یعنی مشاهده و کنترل ریسک در طول انجام پروژه به وقوع می‌پیوندد.
به طور کلی مسئولیت مدیریت ریسک ها و فرصت ها بر عهده ی مدیر پروژه است. وظیفه مدیریت پروژه به هنگام شناسایی ریسک، کشف هرگونه ریسک محتمل در یک پروژه ی ساختمانی و مستند نمودن این موارد است. بدین منظور تهیه فهرست هایی از فعالیت هایی که باید انجام شود (براسا تربیات گذشته و نظر متخصصین) و در صورت نیاز اقدامات اصلاح‌کننده انجام می‌گیرد.