مطابق نشریه 55 مشخصات فنی عمومی کارهای ساختمانی، به طور کلی درزهای ساختمانی به دو دسته تقسیم میشوند:
الف- درزهای ساخت (درزهای اجرایی)
ب – درزهای حرکتی :
- درز انقطاع
- درز انبساط
- درز انقباض
- درزهای کنترلی
- درز نشست
- درز لغزشی
درزهای ساخت (درزهای اجرایی)
این درزها عموماً به منظور تسهیل عملیات بتن ریزی، با توجه به محدودیت حجم بتن ریزی در نظر گرفته میشوند، در درزهای ساختمانی، طراح، انتظار عکس العمل در قبال حرکت‌های مختلف سازه بتنی را نداشته، بلکه فقط سعی دارد تا بر اساس ظرفیت‌های کارگاهی فاصله درزها را تعیین کند. در این گونه درزها باید پیوستگی بین بتن و آرماتور در دو قسمت مجاور درز به صورت کامل حفظ شود.
درزهای حرکتی
درزهای حرکتی درزهایی هستند که برای همساز کردن حرکت‌های نسبی قسمت‌های مختلف یک سازه به صورت عمدی تعبیه میشوند. این حرکت‌ها می‌توانند در اثر تغییرات درجه حرارت، افت بتن و یا نشست‌های نامساوی به وجود آیند.
کاربرد درزهای ساخت (درزهای اجرایی)
در هر توقف عملیات بتن ریزی که موجب سخت شدن بتن میشود، درز ساخت (درز اجرایی) به وجود می‌آید. به طور کلی هرگاه زمان قطع بتن ریزی از ۳۰ دقیقه تجاوز کند، باید آن نقطه را یک درز اجرایی به حساب آورد، مگر آنکه حالت خمیری بتن با تدابیری به آن بازگردانده شود. درز ساخت ممکن است دارای وضعیت‌های مختلفی باشد، ولی معمولاً قائم یا افقی است. معمولاً سعی میشود محل درز ساخت به محل یکی دیگر از انواع درزها منطبق شود.
در تیرها و شاه تیرها درزهای ساخت، باید تقریباً عمود بر محور این اعضا بوده و هیچگاه با محور عضو موازی نباشد. درز ساخت می‌تواند در اعضا و قطعات بتن آرمه در محل لنگر خمشی ماکزیمم قرار گیرد، زیرا در این اعضا تنش‌های کششی توسط فولادهای کششی تحمل میشوند. درزهای اجرایی نباید در محلی که قرار است بتن تحمل برش نماید، قرار گیرند. بنابراین در ساخت اعضای خمشی اگر قرار است بتن ریزی در بیش از یک مرحله صورت گیرد، باید ترتیبی اتخاذ شود که قطع بتن ریزی در مجاورت تکیه گاه نبوده، بلکه در نزدیکی وسط دهانه باشد.
کاربرد درزهای حرکتی
درزهای انقباضی
این درزها معمولاً به منظور جلوگیری از بروز ترک‌های ناشی از جمع شدن بتن تعبیه میشوند. اگر در فواصل معین درز انقباض در نظر گرفته نشود، روی سطوح پیاده‌روها یا دیوارهای بتنی ترک‌هایی پدید خواهد آمد. آرماتورها غالباً می‌توانند محل بروز ترک‌ها را کنترل نمایند، همچنین، وجود درزهای انقباضی که محلشان به طور صحیح انتخاب شده، می‌توانند مانع بروز ترک شوند. عملکرد این درزها به صورتی است که انقباض طرفین درز در محل درز متمرکز میشود. در حقیقت این درزها دارای نوعی عدم پیوستگی عمومی هستند، لیکن شکاف اولیه‌ای بین بتن دو طرف درز وجود ندارد.
درزهای انقباضی در پیاده‌روها و دال‌های کف که به صورت موزائیکی ساخته میشوند، به طور معمول در فواصل 1.2 تا 1.8 متر و در جان پناه‌ها و نرده‌ها در فواصل ۳ تا ۶ متر در نظر گرفته میشوند. اگر اعضا و قطعات پیش ساخته به صورت واحدهای مجزا و مستقل کار گذارده شوند، بدین لحاظ در آنها درز انبساط تعبیه نشده است. باید شرایط نصب چنان باشد که اعضا و قطعات مجاور هنگام انبساط مزاحمتی برای یکدیگر ایجاد ننماید.
درزهای انبساط
این درزها برای جلوگیری از خراب شدن روسازی‌ها در اثر فشار بیش از حد، فراهم ساختن امکان تعمیر قسمتی از جدول‌های بتنی پیاده‌روها و نظایر آن تعبیه میشوند. به طور کلی این درزها برای تأمین امکان انقباض و انبساط ناشی از تغییرات درجه حرارت، به طوری که در نقاط مختلف ساختمان ترک خوردگی و در مقاطع سازه تلاش‌های ثانوی زیاد، ایجاد نشوند، تعبیه میشوند. عملکرد این درزها باید به گونه‌ای باشد که انبساط و انقباض طرفین درز کاملاً همساز شوند، لازمه چنین درزهایی این است که هیچ گونه پیوستگی در طرفین درز برقرار نباشد، چنین درزهایی باید با کمترین مقاومت در مقابل انقباض و انبساط قادر به باز یا بسته شدن باشند. عموماً این درزها در تمام قسمت‌های سازه به طور پیوسته قرار گرفته و از کف تا سقف ادامه می‌یابند، برای حصول اطمینان از جدایی کامل دو قسمت مجاور رعایت این مسئله ضروری است.
درزهای کنترل
انبساط و انقباض بتن در اثر تغییرات رطوبت و حرارت در آن تنش‌هایی را به وجود می‌آورند که گاه از مقاومت بتن بیشتر بوده و به ترک خوردگی منجر میشود. برای حل این مشکل از درزهای کنترل که حرکت نسبی دال یا دیوار در صفحه خود را امکان پذیر می‌سازد، استفاده میشود.
برای جدا کردن واحدهای عظیم مولد برق از قسمت‌های مجاور، به منظور جلوگیری از انتقال ارتعاش، منطقه‌ای کردن و محدود ساختن احتمال خرابی در قسمت‌هایی از ساختمان، جلوگیری از بروز ترک به علت تمرکز تنش در محل‌هایی که تغییر مقطع قابل توجهی حادث شده، از درز کنترل استفاده میشود.
درزهای نشست
این درزها برای جلوگیری از نشست‌های نامساوی دو ساختمان مجاور که دارای دو نوع مصالح، دو نوع پی یا دو ارتفاع متفاوت هستند، مورد استفاده قرار می‌گیرند.
درزهای لغزشی
درزهایی هستند که امکان لغزش دو قسمت مجاور درز بدون انتقال نیروی برشی را فراهم می‌کنند. این درزها غالباً در مخازن، به ویژه در مواردی که تغییرات درجه حرارت محیط زیاد است، مورد استفاده قرار می‌گیرند.
مصالح مصرفی در درزهای ساختمانی
برای اجرای درزهای ساختمانی معمولاً مصالح زیر مورد استفاده قرار می گیرد.
مصالح پرکننده درز (فیلر)
این مواد ممکن است در بر دارنده الیاف گیاهی، لاستیک، ترکیبات آسفالتی، چوب پنبه و مانند آنها باشند. مواد به کار رفته به عنوان پرکننده، باید دارای ویژگی‌های زیر باشند . اهم ویژگی‌های مصالح پرکننده عبارتند از:
- برخورداری از دوام زیاد
- جاگیری و شکل گیری در درزها
- قابلیت ارتجاع و عدم ایجاد اتصال محکم با درز
مصالح آب بندی
مصالح آب بندی به منظور نفوذناپذیری در مقابل باد و باران و رطوبت به کار می‌روند. مصالح آب بندی باید طبق نقشه‌ها و مشخصات خصوصی و با تأیید دستگاه نظارت به کار گرفته شود. مصالح آب بندی باید از نوعی باشد که به درز آسیب وارد نیاورده و سبب کم و زیاد شدن ابعاد آن نشود. برای آب بندی انواع مختلف مصالح فلزی، لاستیکی و پلاستیکی به کار می‌رود.
مصالح پوشش
مصالح مورد استفاده در پوشش غالباً از نوع مسی، برنزی، آلومینیومی، چوبی، لاستیکی و مانند اینهاست. این پوشش‌ها باید طوری نصب شوند که بتوانند جدا از اسکلت فلزی یا بتنی و مصالح دیگر منبسط و منقبض شوند.
اجرای درزهای ساختمانی
درزها در تمام سطوح باید مطابق نقشه‌ها و مشخصات و با عرض مناسب ایجاد شوند، باید دقت شود که درزها در حین اجرا با مصالح بنایی، ملات و مانند اینها پر نشده و اجزای ساختمان‌های مجاور به هیچ عنوان در هیچ نقطه‌ای به یکدیگر مربوط نشوند و کاملاً از یکدیگر جدا باشند.
اجرای درزهای ساخت
این درزها در ساختمان‌های بتنی کاربرد دارند و آن هنگامی است که بتن ریزی دو قسمت مجاور و چسبیده به هم، در دو زمان مختلف صورت گیرد. به سطح بتن خمیری جدید و بتن سفت قدیمی، سطح واریز یا درز اجرایی گفته میشود. موقعیت و شکل درز، باید از قبل پیش بینی شده باشد. تعیین محل درز نباید به تصادف و پیشرفت کار بتن ریزی واگذار شود، بلکه باید قبل از شروع کار و در هنگام تهیه برنامه زمان‌بندی بتن ریزی، تدابیر لازم در مورد درز اجرایی اتخاذ شده باشد.
دستیابی به پیوستگی کامل بین دو سطح بتنی در یک درز ساختمانی ضروری است. از این رو در درزهای ساختمانی معمولاً سعی میشود در حالی که بتن ریخته شده یک طرف درز نارس است، یک لایه سطحی از آن برداشته شود، به صورتی که دانه‌ها نمایان شده و سطحی ناصاف و غیرمنظم حاصل شود. این وضع را می‌توان با پاشیدن آب یا مخلوط آب و هوا، با فشار لازم و استفاده از برس سیمی ایجاد نمود.
اجرای درزهای حرکتی
درزهای حرکتی در تمام سطوح باید برابر نقشه‌ها و مشخصات و با عرض مناسب ایجاد شوند. باید دقت شود که درزها در حین اجرا با مصالح بنایی و ملات پر نشده و اجزای ساختمان‌های مجاور در حین اجرا به هم مربوط نشوند و کاملاً از یکدیگر جدا باشند.
درزهای حرکتی در ساختمان‌های بتن آرمه یکپارچه
در این حالت، درزها باید با بریدن سقف، دیوارها و کف طبقات به طور کامل انجام شود. فاصله درزهای حرکتی در ساختمان‌های بتن آرمه به کمک محاسبه تعیین میشود. این فاصله معمولاً بین ۳۰ تا ۶۰ متر است. با به کار بردن آرماتورهای طولی، می‌توان فاصله درزها را تا ۹۰ متر افزایش داد. عرض درزها معمولاً بین ۱۳ تا ۳۷ میلیمتر است که از طریق محاسبه تعیین میشود.
درزهای حرکتی در ساختمان‌های فولادی
در ساختمان‌های فولادی باید درز انبساط، ساختمان را کاملاً به دو قسمت تقسیم نماید. اجرای درزها در ساختمان‌های فلزی بسته به اینکه سقف بتنی یا فلزی باشد، طبق نقشه‌ها و مشخصات خواهد بو . فاصله درزها از یکدیگر بیش از ۶۰ متر نخواهد بود که در هر حال طبق نقشه‌ها و مشخصات و در محل‌های تعیین شده اجرا خواهند شد.
درزهای حرکتی در ساختمان‌های ساخته شده از مصالح بنایی
در ساختمان‌های ساخته شده از مصالح بنایی باید درزها در نقاط زیر تعبیه شوند.
- در خط باریک شدن عرض ساختمان
- در دیوارهای طویل بسته به موقعیت دیوار و درجه حرارت محیط
- در مواردی که دیوارهای ساختمان‌های جدید به ساختمان‌های موجود متصل میشوند.
- در تقاطع چند ساختمان که به هم ارتباط دارند.
همچنین برای جلوگیری و کاهش خسارت و خرابی ناشی از ضربه ساختمان‌های مجاور به یکدیگر، باید ساختمان‌هایی که دارای ارتفاع بیش از ۱۲ متر و یا دارای بیش از ۴ طبقه هستند، به وسیله درز انقطاع از ساختمان‌های مجاور جدا شوند.
اجرای درزهای حرکتی در ساختمان‌های خاص نیاز به مشخصات فنی خصوصی خواهد داشت. به طوری که عرض و فاصله درزها متناسب با مقدار انبساط و انقباض باشند.